غنای فرهنگی و تاریخی این خطه سبب شده تا تاریخ دوستان، فرهنگ پژوهان، طبیعت گردان و اهل علم و دانش همه و همه فرصتی مغتنم برای بهره مندی از آن و برداشتی خاطره انگیز از سفر خود به این سامان داشته باشند.
خراسان رضوی بعنوان یكی از مهمترین استانهای مقصد مسافران داخلی و خارجی در ایران پیش و بیش از جاذبه های فراوان تاریخی، فرهنگی، هنری و طبیعی به خاطر بارگاه مطهر حضرت علی بن موسی الرضا(ع) سالانه مقصد اصلی سفر افزون بر 27 میلیون زائر و مسافر است.
* پیشینه تاریخی كهن
خراسان با مراكز جمعیتی كهن مانند توس، نیشابور و سبزوار از قدمت تاریخی بسیار برخوردار می باشد به گونه ای كه از پیش از اسلام و تا قرون اخیر این خطه از مهمترین مراكز اثرگذار در تاریخ و فرهنگ ایران زمین بوده و همچنان این جایگاه را حفظ نموده است.
مردم این خطه به زبانهای فارسی، تركی و كردی با لهجه های متفاوت سخن می گویند و اكثرا شیعه هستند و در چند شهر مرزی آن همچون تایباد، خواف، تربت جام و درگز هم هموطنان اهل سنت زندگی می كنند.
پیشینه تاریخی و وجود شخصیتهای برجسته علمی و فرهنگی در جای جای خراسان به حدی است كه این استان از نظر خیلی از صاحبان علم و اندیشه خاستگاه مهمترین رویدادهای علمی و فرهنگی شناخته می شود.
این سرزمین چون در شرقی ترین ناحیه ایران واقع شده و خورشید زودتر از سایر نقاط كشور در آن طلوع می كند 'خورآسان' نام گرفته شده است. خور به معنای خورشید و آسان به مفهوم ظاهر شدن است.
* خراسان در جغرافیا
این استان از نظر موقعیت جغرافیایی به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شده كه نواحی شمالی آن دارای دشتهای حاصل خیز كشاورزی و دامپروری است و بخش جنوبی آن را دشتهای كویری با تپه های كم ارتفاع و پوشش گیاهی فقیر تشكیل شده است.
در این منطقه چند رشته كوه وجود دارد كه دو رشته كوه هزارمسجد و بینالود از دیگر كوهها مرتفع تر و كشیده تر هستند.
از نظر آب و هوایی هم این خطه در ناحیه معتدل شمالی قرار گرفته و به طور كلی شرایط متغیری دارد. دمای هوا از شمال به جنوب افزایش می یابد ولی از بارش سالانه كاسته می گردد. خراسان رضوی در مناطق مختلف دارای شرایط اقلیمی متنوعی است بطوری كه مناطق كوهپایه ای دارای آب و هوای نیمه بیابانی ملایم، نواحی جنوبی گرم و خشك و مناطقی چون قوچان، جنوب بینالود، ارتفاعات هزارمسجد و قسمتی از شهرستان مشهد دارای آب و هوای معتدل كوهستانی هستند.
* محصولات اقتصادی
از گذشته های دور بخش بزرگ تولیدات خراسان رضوی را فرآورده های كشاورزی و صنایع دستی به خود مختص كرده است از این رو سهم عمده ای از صادرات این استان در سطح ملی را فرآورده های كشاورزی مانند گندم، زعفران، زرشك، كشمش و هم پوست دام تشكیل داده و به علت وجود كشتزارهای مرغوب و آب فراوان در دشتها و دره های حاصل خیز، امكان تولید فراورده های سردسیری، نیمه گرمسیری و گرمسیری مانند گردو، بادام، سیب، گلابی، پسته، خرما و مركبات هم در آن وجود دارد.
در مورد هنرهای دستی برجسته خراسان هم می توان به فرش، فیروزه تراش خورده و پوستین اشاره نمود كه علاوه بر این زائران و مسافران این سرزمین بخشی از كالاهای مناطق خویش را برای فروش به مشهد آورده و به هنگام بازگشت سوغات و بخشی از نیاز مصرفی خویش را از آنجا خریداری می كنند كه این خود عامل موثری در افزایش رونق بازرگانی در خراسان بخصوص شهر مشهد است.
همچنین خراسان رضوی از مهمترین مناطق پرورش دام در ایران به شمار می آید. پرورش دام در این خطه به شكل های گوناگون مانند كوچ نشینی، رمه گردانی، روستایی و تلفیق دامداری و دامپروری صنعتی دیده می گردد.
مهمترین دامهایی كه در خراسان رضوی پرورش داده می شود، گوسفند، بز، گاو، گاومیش و شتر است و در این میان فعالیت گاوداری به شیوه صنعتی برای تولید شیر و گوشت در خراسان از اهمیت زیادی برخوردار می باشد.
همچنین خراسان رضوی از مهمترین مراكز تولید صنایع دستی كشور به حساب می آید. از عمده ترین صنایع دستی این خطه می توان به فیروزه، پوستین و فرش اشاره نمود.
در كنار همه این ویژگیها، ذخایر غنی زغال سنگ، مس، روی، آهن، منگنز، خاك نسوز، منیزیت، گل سفید، سنگهای ساختمانی مانند مرمریت، تراورتن، سنگ آهن و گچ هم در خراسان یافت می گردد.
* طبیعتی بكر در انتظار گردشگران
خراسان رضوی در پهنه وسیع خود با برخورداری از طبیعتی بكر و دیدنی و با تنوع زیستی بسیار و حیات وحش دیدنی و منحصر به فرد، یكی از مقاصد مطلوب و همیشگی برای طبیعت گردان بوده است.
آبشارهای آبگرم، اخلمد، ارتكند و قره سو، دریاچه بزنگان در سرخس، رودخانه بابا رمضان در نزدیكی كوههای هزارمسجد سرخس، رود و آبشار معجن در تربت حیدریه، غار مزدوران در حد فاصل شهرستانهای سرخس و مشهد، غار مغان در روستای مغان نزدیك مشهد و بینالود بعنوان مشهورترین كوه این استان به بلندی 3211 متر در شمال شهر نیشابور از مهمترین جاذبه های طبیعی خراسان رضوی به شمار می روند.
دریاچه بزنگان یكی از جاذبه های طبیعی دیدنی این استان به حساب می آید كه در كیلومتر 130 جاده مشهد - سرخس و در جنوب رشته كوههای هزار مسجد قرار دارد. مساحت آن در حدود 80 هكتار و حداكثر عمق آن 12 متر است و آب آن شیرین و از بارندگیها و چشمه های كوچك تامین می گردد.
چشمه سبز هم در حدود 20 كیلومتری روستای بزرگ گلمكان مشهد واقع است كه در سر راه مشهد به قوچان و در یكی از بلندترین نقاط رشته كوه بینالود قرار دارد. این چشمه با طول و عرض بسیار زیاد و آب فراوان از قدیم بعنوان جاذبه ای زیبا و دل انگیز مطرح بوده كه پیرامون آن به وسیله دیواره های كوهستانی احاطه شده كه دریاچه ای را تشكیل می دهند.
یكی از چشمه های مختلف این محل به نام چشمه اشتها معروف است. اهمیت چشمه سبز در هوای مناسب و آب مطلوب آن است. طبیعت زیبای منطقه معروفیت فراوانی برای این دریاچه كوچك به همراه آورده است.
چشمه گراب هم از دیگر پدیده های طبیعی دیدنی خراسان به حساب می آید كه در سمت جنوب و در فاصله 49 كیلومتری مشهد در جاده مشهد - نیشابور واقع شده و دارای چندین چشمه با فاصله حدود 500 متر از یكدیگر است كه همگی دارای دهانه های مخروطی و ارتفاعی در حدود 30 متر از سطح زمین هستند.
این چشمه ها كه بر روی تپه های مخروطی شكل جریان دارند دارای آب معدنی با خواص درمانی هستند.
از دیگر جاذبه های طبیعی این خطه 'چشمه شاهان گرماب' است كه در 72 كیلومتری مشهد و در نقطه ای كوهستانی واقع و دارای آب معدنی فراوان با گرمای 45 درجه سانتیگراد است.
چشمه گیلاس هم در جلگه سرسبز توس و در فاصله 48 كیلومتری مشهد قرار دارد كه با نام چشمه ˈگلسبˈ هم در متون تاریخی از آن یاد شده و به دلیل واقع شدن در شرایط خاص جغرافیایی اغلب دارای آب است.
پارك ملی تندوره در درگز، مناطق حفاظت شده جنگلی ارس در كلات، جنگل خواجه در سرخس، باغ كشمیر در تربت جام، دره بادام در قوچان، رییسی در نیشابور، درونی و دشت لاغری در بردسكن، هلالی و هنگام در گناباد، افتخاری در بجستان، قرچغه در قوچان، شیراحمد و پروند در سبزوار از دیگر جاذبه های طبیعی و زیست محیطی خراسان رضوی محسوب می شوند.
* تاریخ و معماری دو یار جاذب گردشگران
خراسان رضوی بزرگترین قطب گردشگری مذهبی كشور است كه با عنایت به قدمت تاریخی در حوزه تاریخ اسلام، بناهای آرامگاهی بیشترین و مهمترین چشم انداز معماری این منطقه را به خود اختصاص داده اند.
مجموعه های آرامگاهی بناهایی هستند كه طی سالیان طولانی بر روی مدفن و مزار شخصیتهای مذهبی و محبوب شكل گرفته اند و معمولا شامل بنای حرم، مساجد، مدارس، كتابخانه ها، كاروانسراها، آب انبارها، خانقاهها و فضاهایی از این قبیل می شوند.
گسترش چنین مجموعه هایی با اعتبار و احترام صاحب مدفن و ارزش هنری و معماری بناهای تولید شده ارتباط مستقیم دارد. بعضی از مجموعه های آرامگاهی مانند آستان قدس رضوی در شكل گیری و پیدایش شهرها نقش اساسی و مهمی ایفا كرده و به مركز فعالیتهای مختلف مذهبی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی تبدیل گشته اند.
مجموعه آستان قدس رضوی یكی از باشكوهترین بناهای آرامگاهی سراسر جهان اسلام است كه مضجع شرف حضرت امام رضا(ع) را در برگرفته و سبب شده خراسان رضوی به بزرگترین قطب گردشگری مذهبی ایران و دومین كلانشهر مذهبی جهان تبدیل شود.
این مجموعه كه خود به تنهایی جاذبه معماری كم نظیری دارد همراه با سایر بناها و آثار معماری این سرزمین سبب شده خراسان رضوی علاوه بر جاذبه های معنوی از نظر جاذبه معماری و تاریخی هم دارای اهمیت بسیار باشد.
مجموعه آستان قدس رضوی دارای پنج صحن اصلی به نامهای صحن عتیق(انقلاب)، صحن جدید(آزادی)، صحن امام خمینی(ره)، صحن جمهوری اسلامی و صحن قدس است كه دو صحن اخیر نوساز هستند.
هر یك از صحن های مجموعه آستان قدس رضوی شاهكارهایی از معماران مختلف ایرانی را به نمایش می گذارند. همچون آثار پرارزش داخل حرم رضوی سه محراب باشكوه مربوط به قرن هفتم هجری است كه بر روی دو محراب كتیبه هایی به خط كوفی و بر روی محراب سوم كتیبه ای به خط كوفی و ثلث به رنگ لاجوردی بر زمینه سفید مشتمل بر آیات و احادیث نوشته شده است.
درهای سه گانه حرم مطهر رضوی هم از آثار پرارزش هنری به شمار می روند كه هنر به كار گرفته شده در آنها مورد تحسین هنرمندان مختلف است.
صحن های حرم مطهر رضوی هر یك در دوره ای تاریخی تولید شده اند و معماری هر یك از صحن ها گویای روند معماری زمان خود و در حقیقت شناسنامه هنری و معماری آن دوره است.
مسجد زیبا، تاریخی و مشهور گوهرشاد در جنوب حرم مطهر رضوی قرار گرفته و به جهت دارا بودن انواع تزیینات چشمگیر و غنی از دیدنی ترین مسجدهای منطقه به حساب می آید.
گذشته از اینها آرامگاه فردوسی شاعر بزرگ پارسی در سرزمین توس هم مقصد مشتاقان ادبی است و شهر توس شهرت و معروفیت خویش را مدیون آثار و شخصیت شامخ این شاعر ارجمند است.
شهر تاریخی توس كه به نظرمی رسد اواخر دوره ساسانی تولید شده و زندان و گنبد هارونیه را در برگرفته، یكی دیگر از دیدنی ترین مناطق استان خراسان رضوی است.
از دیگر آثار خراسان بنای كاخ خورشید در كلات است. این بنا كه در وسط باغ بزرگی قرار گرفته از آثار دوره نادرشاه افشار است.
مجموعه كلات نادری مانند دره ای است كه توسط دو رشته كوه مرتفع محاصره شده و آثار تاریخی آن به دوره حكمرانی نادرشاه افشار تعلق دارد.
كتیبه نادری واقع در خارج از قلعه نادری(دربند نفتی) به زبان تركی و به خط نستعلیق در بدنه كوه قرار گرفته است. دروازه های ورودی، دهچه، چوب بست، گشتانه و نفتی، دربند ارغون شاه، همراه با عمارت خورشید و تخت دختر مجموعه بناهایی هستند كه بر روی تپه ای به امر نادرشاه تولید شده و الان آثار پراكنده ای از آنها به جای مانده كه برای گردشگران جذاب و دیدنی هستند.
آتشكده 'بازه هور' هم كه در روستای رباط سفید تربت حیدریه واقع شده از بناهای باستانی این منطقه به شمار می رود.
مسجدجامع رشتخوار، مسجد مولانا در تربت جام، مسجد پامنار سبزوار و جامع سنگان در خواف هم از دیگر بناهای تاریخی و قدیمی خراسان رضوی محسوب می شوند.
مدرسه های بسیار هم در كنار مسجدهای مختلف استان بنا شده اند كه بعضی از آنها همچون مدرسه های دومناره گلشن، میرزاجعفر و مدرسه نواب و مدرسه های تاریخی سبزوار از ارزش خاص معماری و تاریخی برخوردار هستند.
تپه های باستانی هم كه برخی باستان شناسان اكتشافات مهمی روی آنها انجام داده اند، پلهای تاریخی كه در دوره های مختلف تولید شده اند، سدهای قدیمی كه بعضی از آنها هنوز مورد استفاده هستند و بازمانده های شهرهای قدیمی بخش دیگری از جاذبه های گردشگری تاریخی و معماری خراسان رضوی را تشكیل می دهند.
* آثار تاریخی كهن برگی از عمق تاریخ در خراسان
پهنه خراسان رضوی دارای آثار تاریخی مختلف و فراوانی است. بنابر اعلام سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری افزون بر 10 هزار اثر تاریخی و فرهنگی در این استان شناسایی شده كه تا كنون هزار و 540 اثر آن در فهرست آثار ملی در قالب میراث تاریخی، معنوی و هنری به ثبت رسیده است.
آثار تاریخی مختلف و برجسته این استان كه اغلب متعلق به دوره های تاریخی تعیین كننده در ایران است سالانه میزبان گردشگران داخلی و خارجی بسیاری است كه تنها بخشی از این تعداد فراوان در این گزارش نام برده شد.
* جاذبه های دیدنی و تفریحی
مهمترین مكان در خراسان رضوی حرم مطهر حضرت رضا(ع) و مجموعه آستان قدس رضوی، مسجد گوهرشاد، مدرسه پریزاد، مدرسه دودر، بقعه خواجه ربیع، بقعه گنبد سبز، آرامگاه نادرشاه افشار و مصلا در مشهد و هم ییلاقات سرسبز طرقبه شاندیز و بوستان وكیل آباد است.
همچنین مجموعه های كوهسنگی، بند گلستان، خواجه اباصلت، خواجه مراد و مقبره گوهرتاج در مشهد، مسجد پامنار، آرامگاه حاج ملاهادی سبزواری، مناره خسروگرد، رباط مهر، آرامگاه سیدحسن غزنوی و مسجدجامع در سبزوار، گنبد هارونیه و آرامگاه فردوسی در توس، كتیبه نادری و عمارت خورشید در كلات نادری از دیگر مكانهای دیدنی خراسان رضوی هستند.
مسجد كبودگنبد در كلات نادری، شهر عتیق، تپه بام و مدرسه عرضیه در قوچان، آرامگاه شاه قاسم انوار و مقبره شیخ احمد جامی در تربت جام، برج كرات در تایباد، ارگ كلاه فرنگی، دریاچه گل بی بی و آرامگاه بابا لقمان در سرخس، قدمگاه رباط عباسی و آرامگاه عطار در نیشابور از دیگر آثار دیدنی و تاریخی این استان هستند.
مقبره كمال الملك و خیام در نیشابور، برج علی آباد، مناره فیروز آباد، باغ مزار و آرامگاه مدرس در كاشمر و مقبره شیخ حیدر و مسجد ملك در تربت حیدریه از دیگر اماكن دیدنی تاریخی و تفریحی خراسان رضوی محسوب می شوند.
این اماكن تنها بخشی از صدها اثر تاریخی، فرهنگی، هنری و طبیعی خراسان رضوی هستند به صورتی كه با حضور در هر یك از شهرستان های این استان، با كمی پرس و جو از اهالی منطقه می توان آثار و ابنیه تاریخی فراوانی را دید و از زیبایی آنها لذت برد.
5132/7496